Στην κατάφυτη με ελαιόδεντρα ομαλή εύφορη έκταση ανάμεσα στον Νήριτο και το βουνό της Εξωγής, πάνω από τον όρμο της Πόλης, απλώνεται ο Σταυρός, οικισμός με όμορφα σπίτια χτισμένα με άνεση χώρου στον τόπο όπου διασταυρώνονται οι βασικές οδικές αρτηρίες της Βορείου Ιθάκης, κάτι που υποδηλώνει και η ονομασία του. Η θάλασσα, οι ελαιώνες και τα αμπέλια ήταν διαχρονικά οι κύριοι πόροι διαβίωσης των κατοίκων. Σήμερα ο Σταυρός είναι το κέντρο των κοινωνικών, εμπορικών, εκπαιδευτικών και αθλητικών δραστηριοτήτων της Βορείου Ιθάκης. Οι ρίζες του σύγχρονου οικισμού βρίσκονται στα χρόνια της Ενετοκρατίας, στους μικρούς συνοικισμούς Στελατάτα, Ευγερέτη, Καλύβια, που βρίσκονταν στις γύρω πλαγιές.

Μετά το 1800, με την απομάκρυνση του φόβου της πειρατείας, οι κάτοικοι αυτοί μαζί με κατοίκους από την ορεινή Ανωγή και αργότερα από την Εξωγή άρχισαν να χτίζουν σπίτια στην θέση του σημερινού οικισμού, ώσπου, την περίοδο του Μεσοπολέμου, με την εισαγωγή του τσιμέντου και την οικονομική στήριξη και συμμετοχή των μεταναστών,χτίστηκε ο κεντρικός Σταυρός – με την ευρύχωρη πλατεία, τον μεγάλο ναό της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, το πάρκο με την προτομή του Οδυσσέα, το Δημοτικό Σχολείο, την μεγάλη Αίθουσα εκδηλώσεων, το ξενοδοχείο και τα διώροφα κτήρια καφενείων και καταστημάτων.

Ο Σταυρός είχε την τύχη να μείνει έξω από την καταστροφική μανία των σεισμών του 1953 και έτσι εδώ έχει κανείς την ευκαιρία να παρατηρήσει την εξέλιξη της τοπικής αρχιτεκτονικής από τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα μέχρι σήμερα: ισόγεια αγροτικά σπιτάκια της εποχής της Αγγλοκρατίας, διώροφες "αστικές" οικίες του 1880, μεγάλα μεσοπολεμικά "νεοκλασικά", με όλα τα τοπικά αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά, όπως πέτρινα πελεκητά "αγκωνάρια", εντυπωσιακές αυλόπορτες, πλακοστρωμένες αυλές, στέρνες, κλιμακωτά καλντερίμια, πέτρινο γεφυράκι. Στο κέντρο του Σταυρού βρίσκεται ένα μοναδικό δείγμα της αρχιτεκτονικής της εποχής της Ενετοκρατίας, το "Παλάτι του Τζαννή" (1700), πέτρινο διώροφο οίκημα με εξωτερικούς τοίχους τύπου σκάρπας, μικρά ανοίγματα οχυρωματικής αρχιτεκτονικής στο ισόγειο, πέτρινη εξωτερική σκάλα με "μότζο" (εξώστη) και μεγάλο μαντρότοιχο.

Εξαίρετο δείγμα της τοπικής εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής του 19ου αιώνα είναι ο ναός της Αγίας Βαρβάρας (1836), με επίχρυσο ξυλόγλυπτο τέμπλο, θαυμάσιες δεσποτικές εικόνες και μνημειακό ανάγλυφο με τον δικέφαλο αετό. Πόλος έλξης των επισκεπτών του Σταυρού και τόπος συνάντησης των απανταχού Σταυριωτών τα καλοκαίρια είναι η παραλία του Σταυρού, η Πόλη. Στον όρμο της Πόλης βρίσκεται και το σπήλαιο όπου τα αρχαία χρόνια έλαβε χώρα η λατρεία, ως ήρωα, του βασιλιά της Ιθάκης Οδυσσέα. Και στα βόρεια όρια του Σταυρού, στον λόφο των Πηλικάτων, οι ανασκαφές έφεραν στο φως έναν οχυρωμένο οικισμό της 3ης χιλιετίας π.Χ., που περιλαμβάνεται στις σημαντικότερες προϊστορικές θέσεις της Δυτικής Ελλάδας. Στον συνοικισμό του Σταυρού Καλύβια γεννήθηκε ο κορυφαίος ελληνιστής, θεμελιωτής της Εθνολογίας στην Ελλάδα, Παναγής Λεκατσάς (1911-1970) και ο άγιος Ιωακείμ Μοναχός-Παπουλάκης (1786-1868).

Ιστορικό εκκλησάκι στον λόφο των Πηλικάτων, που ανοικοδομήθηκε μετά τους σεισμούς του 1953. Παρατηρήστε τις όμορφες αναλογίες του ναού και του κωδωνοστασίου. Στο πίσω μέρος του κτηρίου διακρίνονται τα κατάλοιπα του προϋπάρχοντος ναού και το παλιό κοιμητήριο.

Η Οδύσσεια αναφέρει τρεις λιμένες που περιέβαλλαν την πόλη και το ανάκτορο του Οδυσσέα: 1) ο κύριος λιμένας της πόλης της Ιθάκης (ο «ημέτερος λιμήν», π 473), 2) ο «πολυβενθής» («πολύβαθος») λιμένας (π 324, 352) και 3) ο λιμένας «Ρείθρον», που βρισκόταν μακριά από την πόλη της Ιθάκης (α 185-186). Οι τρεις αυτοί λιμένες έχουν προσφυώς τοποθετηθεί ο πρώτος στον όρμο της Πόλης, ο δεύτερος στον κόλπο των Αφαλών και ο τρίτος στο λιμάνι των Φρικών. Από την κορυφή του λόφου των Πηλικάτων έχει κανείς από το ίδιο σημείο θέα και προς τους τρεις αυτούς λιμένες – στοιχείο που για τους Άγγλους ανασκαφείς της δεκαετίας του 1930 αποτελούσε ισχυρή ένδειξη ότι εδώ θα έπρεπε να αναζητήσουν το ανάκτορο του Οδυσσέα.

Στην Αρχαιολογική Συλλογή Σταυρού θα δείτε αντιπροσωπευτικά ευρήματα των ανασκαφών της δεκαετίας του 1930 από την Βρετανική Αρχαιολογική Σχολή, όπως: εκθέματα από τον Πρωτοελλαδικό Οικισμό Πηλικάτων (3000-2000 π.Χ.), αγγεία των ύστερων μυκηναϊκών χρόνων (1300-1050 π.Χ.) από τον οικισμό Τρεις Λαγκάδες και αφιερώματα του λατρευτικού Σπηλαίου «Λοΐζου» της Πόλης (9ος-1ος αιώνας π.Χ.). Μεταξύ αυτών, δεσπόζουσα θέση κατέχουν τα τμήματα από τους δώδεκα χάλκινους τρίποδες, εκ των οποίων ένας τροχήλατος, και το περίφημο ΕΥΧΗΝ ΟΔΥΣΣΕΙ.

Οι ανασκαφές στον λόφο των Πηλικάτων κατά την δεκαετία του 1930 από την Βρετανική Αρχαιολογική Σχολή έφεραν στο φως έναν οχυρωμένο πρωτοελλαδικό οικισμό (3000-2000 π.Χ.), όπου η κατοίκηση συνεχίστηκε και στους μεσοελλαδικούς χρόνους (περιλαμβάνεται στις σημαντικότερες προϊστορικές θέσεις της Δυτικής Ελλάδας). Στην Αρχαιολογική Συλλογή Σταυρού εκτίθενται αγγεία (φιάλες, κύπελλα, φρουτιέρες), εργαλεία, ειδώλια ζώων και δύο επιγραφές από τον οικισμό.

Η Μελάνυθρος είναι περιοχή στις ανατολικές υπώρειες του βουνού της Εξωγής. Εκεί βρίσκεται η πηγή/πηγάδι της Μελανύθρου. Η περιοχή γειτνιάζει με την αρχαιολογική περιοχή «Άγιος Αθανάσιος-Σχολή Ομήρου», όπου υπάρχει το κτήριο που οι ανασκαφείς αρχαιολόγοι ταυτίζουν με το ανάκτορο του Οδυσσέα. Στην Οδύσσεια αναφέρεται η «κρήνη μελάνυδρος», που βρισκόταν σε μικρή απόσταση από το ανάκτορο και ήταν η πηγή που χρησιμοποιούσαν για τις καθημερινές ανάγκες του ανακτόρου (υ 147-162). Το τοπωνύμιο «Μελάνυθρος» είναι πιθανό να ανάγεται στην ομηρική εποχή και η σημερινή ονομασία για την πηγή/πηγάδι της Μελανύθρου να προέρχεται από την «κρήνη μελάνυδρο» της Οδύσσειας.

Μικρός ναός, χτισμένος πριν το 1800, ακριβώς πάνω από την πηγή της Μελανύθρου. Ο ναός είναι αφιερωμένος στο Γενέσιον της Θεοτόκου (8 Σεπτεμβρίου). Δεξιά και αριστερά της θύρας εισόδου της εκκλησίας είναι εντοιχισμένες δύο αρχαίες επιτύμβιες επιγραφές: ΘΕΟΔΩΡΕ ΧΑΙΡΕ και ΣΕΠΤΟΥΜΕ ΜΟΥΣΚΕ ΧΑΙΡΕ.

Στην περιοχή αυτή βρίσκεται περιτειχισμένο κτηριακό συγκρότημα (ακρόπολη) που η χρήση του άρχισε στην Μεσοελλαδική περίοδο (1900-1600 π.Χ.) και συνεχίστηκε κατά την Υστεροελλαδική (Μυκηναϊκή) περίοδο (1600-1100 π.Χ.), δηλαδή την εποχή του Οδυσσέα. Η χρήση του κτηριακού συγκροτήματος, που αναπτύσσεται σε δύο άνδηρα, σύμφωνα με τα αρχαιολογικά ευρήματα διήρκεσε τουλάχιστον έως και την Ελληνιστική εποχή (3ος-1ος αιώνας π.Χ.). Εντός του κτηριακού συγκροτήματος εντοπίστηκε μεγάλο τριμερές οικοδόμημα που οι ανασκαφείς αρχαιολόγοι ταυτίζουν με το ανάκτορο του Οδυσσέα. Η ονομασία «Σχολή Ομήρου» υπάρχει τουλάχιστον από τον 18ο αιώνα. Η ονομασία «Άγιος Αθανάσιος» οφείλεται στο ομώνυμο παρεκκλήσι που χτίστηκε εντός της ακρόπολης.

Πετρόχτιστος ναός του 18ου αιώνα τύπου βασιλικής, αφιερωμένος στους Ταξιάρχες (8 Νοεμβρίου). Το κτήριο έχει μνημειακή αρχιτεκτονική και παρουσιάζει πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία, όπως είναι οι περίτεχνα πελεκημένες πέτρες των παραθύρων και τα κεραμικά κοσμήματα της πρόσοψης. Ο περίβολος του ναού χρησιμοποιήθηκε ως κοιμητήριο σε ειδικές περιπτώσεις (μολυσματικές νόσοι). Το 1953 ο ναός υπέστη πλήγματα από τους σεισμούς και εγκαταλείφθηκε.

Η Εξωγή, με πρώτη γραπτή αναφορά το 1548, είναι ο ένας από τους τρεις παλαιότερους οικισμούς της Ιθάκης. Οι άλλοι δύο είναι η Ανωγή και η Παλαιοχώρα. Ονομάστηκε Εξωγή (στην ντοπιολαλιά: «Εξωή» και ο κάτοικος: «Ξωησάνος»), επειδή είναι το πιο ακραίο προς βορρά χωριό της Ιθάκης. Παλαιότερα ο οικισμός προσδιοριζόταν ως «εις του Στραβονίκου» (1585) ή, πιο λόγια, «Στραβονίκιον» και «Σταυρονίκιον» (1575, 1590). Η ονομασία «Εξωγή» αναφέρεται ήδη από το 1640 (ως «Οξωή»). Η Εξωγή, σκαρφαλωμένη σε ένα δυσπρόσιτο βουνό σε υψόμετρο 340 μέτρων από την επιφάνεια της θάλασσας, είναι ένας οχυρωμένος οικισμός που την δόμησή του υπαγόρευσαν ο περιορισμένος χώρος και η άμυνα ενάντια στις πειρατικές επιδρομές. Πυκνή δόμηση, μικρά σπίτια, στενά λιθόστρωτα δρομάκια και, περιμετρικά του οικισμού, απειράριθμες, εντυπωσιακά ψηλές λιθιές, για τις ανάγκες της καλλιέργειας και για προστασία από τους επιδρομείς.

Η τοπική παράδοση αναφέρει ότι η Εξωγή είναι ο τρίτος χρονολογικά οικισμός του βουνού της Εξωγής, μετά την Σάντα Μαρίνα (στο οροπέδιο του Ρουσάνου) και την Αγία Κυριακή (νότια της κορυφής Περναράκια). Μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα η Εξωγή είχε περίπου 1000 κατοίκους. Στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο αριθμούσε 400 κατοίκους. Μετά τον Πόλεμο και τους σεισμούς του 1953 ο πληθυσμός μειώθηκε απότομα και σήμερα οι μόνιμοι κάτοικοι του οικισμού είναι ελάχιστοι.

Επιβλητικός ναός, σταυροειδής με τρούλο, με εντυπωσιακό κωδωνοστάσιο χτισμένο σε συνέχεια με τον ναό. Ο ναός της Αγίας Μαρίνας, πάνω στον εμπορικό δρόμο της Εξωγής («Λότζα»), είναι ο ιστορικός πυρήνας του οικισμού και σημείο αναφοράς των συναθροίσεων των κατοίκων του. Το πανηγύρι της Αγίας Μαρίνας είναι στις 17 Ιουλίου. Ο ναός αναφέρεται για πρώτη φορά σε έγγραφο του 1585. Η εντοιχισμένη πλάκα αναφέρει ότι ο (μεταγενέστερος) ναός χτίστηκε το 1770 και ανακαινίστηκε εκ θεμελίων το 1929. Το 1953 ο ναός καταστράφηκε από τους σεισμούς και ανοικοδομήθηκε. Νέα πλήγματα στο κτήριο προξένησε ο σεισμός του Νοεμβρίου 2015 και έκτοτε ο ναός παραμένει κλειστός.

Η Εξωγή, με πρώτη γραπτή αναφορά το 1548, είναι ο ένας από τους τρεις παλαιότερους οικισμούς της Ιθάκης. Οι άλλοι δύο είναι η Ανωγή και η Παλαιοχώρα. Ονομάστηκε Εξωγή (στην ντοπιολαλιά: «Εξωή» και ο κάτοικος: «Ξωησάνος»), επειδή είναι το πιο ακραίο προς βορρά χωριό της Ιθάκης. Παλαιότερα ο οικισμός προσδιοριζόταν ως «εις του Στραβονίκου» (1585) ή, πιο λόγια, «Στραβονίκιον» και «Σταυρονίκιον» (1575, 1590). Η ονομασία «Εξωγή» αναφέρεται ήδη από το 1640 (ως «Οξωή»). Η Εξωγή, σκαρφαλωμένη σε ένα δυσπρόσιτο βουνό σε υψόμετρο 340 μέτρων από την επιφάνεια της θάλασσας, είναι ένας οχυρωμένος οικισμός που την δόμησή του υπαγόρευσαν ο περιορισμένος χώρος και η άμυνα ενάντια στις πειρατικές επιδρομές. Πυκνή δόμηση, μικρά σπίτια, στενά λιθόστρωτα δρομάκια και, περιμετρικά του οικισμού, απειράριθμες, εντυπωσιακά ψηλές λιθιές, για τις ανάγκες της καλλιέργειας και για προστασία από τους επιδρομείς.

Η τοπική παράδοση αναφέρει ότι η Εξωγή είναι ο τρίτος χρονολογικά οικισμός του βουνού της Εξωγής, μετά την Σάντα Μαρίνα (στο οροπέδιο του Ρουσάνου) και την Αγία Κυριακή (νότια της κορυφής Περναράκια). Μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα η Εξωγή είχε περίπου 1000 κατοίκους. Στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο αριθμούσε 400 κατοίκους. Μετά τον Πόλεμο και τους σεισμούς του 1953 ο πληθυσμός μειώθηκε απότομα και σήμερα οι μόνιμοι κάτοικοι του οικισμού είναι ελάχιστοι.

Επιβλητικός ναός, σταυροειδής με τρούλο, με εντυπωσιακό κωδωνοστάσιο χτισμένο σε συνέχεια με τον ναό. Ο ναός της Αγίας Μαρίνας, πάνω στον εμπορικό δρόμο της Εξωγής («Λότζα»), είναι ο ιστορικός πυρήνας του οικισμού και σημείο αναφοράς των συναθροίσεων των κατοίκων του. Το πανηγύρι της Αγίας Μαρίνας είναι στις 17 Ιουλίου. Ο ναός αναφέρεται για πρώτη φορά σε έγγραφο του 1585. Η εντοιχισμένη πλάκα αναφέρει ότι ο (μεταγενέστερος) ναός χτίστηκε το 1770 και ανακαινίστηκε εκ θεμελίων το 1929. Το 1953 ο ναός καταστράφηκε από τους σεισμούς και ανοικοδομήθηκε. Νέα πλήγματα στο κτήριο προξένησε ο σεισμός του Νοεμβρίου 2015 και έκτοτε ο ναός παραμένει κλειστός.

Μονόκλιτη βασιλική του 18ου αιώνα αφιερωμένη στα Εισόδια της Θεοτόκου με αριστουργηματικό τέμπλο ρωσικής προέλευσης. Ο ναός περιβάλλεται από μάνδρα που διακόπτει η παραδοσιακή πετρόχτιστη αυλόπορτα-κωδωνοστάσιο. Εορτάζει στις 21 Νοεμβρίου.

Ταφικό μνημείο μιας αινιγματικής μορφής, του καταγόμενου από τον Σταυρό Ιθάκης τοπικού ευεργέτη Ιωάννη Παπαδόπουλου (Τζων Πάπα), που επέλεξε αυτό το σημείο για τελευταία του κατοικία.

Ναός του 18ου αιώνα (ιδρύθηκε το 1771) χτισμένος σε ένα σημείο απερίγραπτης φυσικής ομορφιάς, στο ψηλότερο σημείο της Εξωγής. Έχει τον ίδιο αρχιτεκτονικό ρυθμό με την Παναγία στις Καρυές: μονόκλιτη βασιλική με μάνδρα και την χαρακτηριστική αυλόπορτα-κωδωνοστάσιο. Δίπλα στον ναό είναι το κοιμητήριο του οικισμού. Εορτάζει στις 6 Δεκεμβρίου.

Τοιχία από πέτρες που συγκρατούν το λιγοστό χώμα σε επικλινείς και βραχώδεις πλαγιές, για να αυξάνεται το καλλιεργήσιμο έδαφος και να συγκρατείται το νερό της βροχής. Με τα τοιχία αυτά σχηματίζονταν οι λαχίδες (πεζούλες), όπου φυτεύονταν ελαιόδεντρα ή αμπελώνες (σταφίδα). Οι λιθιές, κατασκευασμένες με σκέτες πέτρες τοποθετημένες με δεξιοτεχνία και γνώση ώστε να αντέχουν αιώνες, αποτελούν μνημεία της Εξωγής. Υπάρχουν λιθιές με ύψος 3 μέτρων και μήκος 30 μέτρων, μόνο και μόνο για να φυτευτούν μία-δύο σειρές κλήματα! Άλλοτε πάλι οι κάτοικοι, αξιοποιώντας κάθε πιθανή εκδοχή καλλιέργειας, άφηναν στην κάθετη πλευρά της λιθιάς ανοίγματα, σαν μικρά παραθυράκια, για να φυτεύουν κλήματα και εκεί.

Χαρακτηριστικά κτίσματα του βουνού της Εξωγής είναι οι δύο ανεμόμυλοι, αλευρόμυλοι που λειτουργούσαν με την αιολική ενέργεια. Ο βόρειος ανεμόμυλος, ο ανεμόμυλος Μαυρομάτη (Πεφάνη), είναι χτισμένος στην κορυφή του βουνού της Εξωγής (υψόμετρο 519 μ.). Δίπλα υπάρχει πετρόχτιστη στέρνα. Σταμάτησε να λειτουργεί πριν από τον νότιο ανεμόμυλο, που άλεθε μέχρι το 1932/33.

Ξωκλήσι αφιερωμένο στον Άγιο Ανδρέα, σήμερα ερειπωμένο. Είναι χτισμένο στην ράχη του βουνού της Εξωγής, σε σημείο όπου σχηματίζεται αυχένας (λεκάνη).

Ο ανεμόμυλος Γανιού (Ζαβιτσάνου), ο νότιος ανεμόμυλος του βουνού, είναι ο τελευταίος εν λειτουργία ανεμόμυλος της Εξωγής. Λειτουργούσε μέχρι το 1932/33, οπότε καταστράφηκε από κεραυνό.

Μοναστήρι (μάλλον ερημητήριο) στην θέση Περναράκια, στην δεύτερη κορυφή του βουνού της Εξωγής (υψόμετρο 506 μ.). Η εκκλησία είναι αφιερωμένη στην Παναγία και χτίστηκε σε ρυθμό βασιλικής το 1920 σε θέση προϋπάρχοντος ναού που υπήρχε τουλάχιστον από τον 17ο αιώνα. Περιβάλλεται από μάνδρα, που επίσης περικλείει το κωδωνοστάσιο, την στέρνα και το κελί. Παλαιότερα διαβιούσαν εδώ 1-4 μοναχοί. Τελευταίος ήταν ο Ιωάννης Μαυροκέφαλος, που εκτελέστηκε από τους Γερμανούς το 1943. Στον περίβολο του ναού υπάρχει το μνήμα του. Ο ναός εορτάζει την Τρίτη της Διακαινησίμου.

Οικισμός στο βουνό της Εξωγής νότια (χαμηλότερα) της κορυφής Περναράκια. Σήμερα βλέπει κανείς τα ίχνη-περιγράμματα μικρών σπιτιών, ένα αλώνι, δύο πηγάδια και διάσπαρτες πέτρες. Λίγο χαμηλότερα σώζεται τοίχος μεσαιωνικού πιθανότατα κτηρίου με αψιδωτή πόρτα, χτισμένη με πέτρες και κεραμίδια. Σύμφωνα με την τοπική παράδοση, η Αγία Κυριακή ήταν χρονολογικά ο δεύτερος από τους τρεις οικισμούς του βουνού (μετά την Σάντα Μαρίνα και πριν την Εξωγή) και η ονομασία του οφείλεται σε ομώνυμη εκκλησία που υπήρχε εκεί.

Μεγάλο αλώνι στο ψηλότερο μέρος του οροπεδίου του Ρουσάνου για το αλώνισμα των σιτηρών που καλλιεργούσαν εδώ, πριν τα στείλουν στους ανεμόμυλους για την παραγωγή αλεύρου.

Εύφορο και με πηγαία νερά οροπέδιο στο νότιο τμήμα του βουνού της Εξωγής, κατάφυτο από ελαιώνες και αμπέλια – τα κτήματα των Ξωησάνων. Η ονομασία προέρχεται από το «Ρισάνος», δηλαδή ο κάτοικος της Ερίσου, που είναι η ακριβώς απέναντι περιοχή της Κεφαλονιάς. Στο Ρουσάνο βρίσκεται το Παλαιόκαστρο, ελληνιστικό παρατηρητήριο-φρυκτωρία. Υπάρχει ένας θρύλος σχετιζόμενος με το Ρουσάνο, πολύ διαδεδομένος την μεσαιωνική εποχή: Η Άννα Κομνηνή, κόρη του αυτοκράτορα του Βυζαντίου Αλεξίου Α’ Κομνηνού, αναφέρει στην «Αλεξιάδα» την πληροφορία ότι στην νήσο Ιθάκη «πόλις μεγάλη πρώην» είχε οικοδομηθεί, «Ιερουσαλήμ καλουμένη», που ήδη από τα τέλη του 11ου αιώνα είχε ερημωθεί. Από τα συμφραζόμενα τεκμαίρεται ότι η πόλη αυτή πρέπει να τοποθετηθεί στην Βόρεια Ιθάκη, απέναντι από τις ακτές της Βόρειας Κεφαλληνίας. Έτσι, μερικοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι το όνομα Ρουσάνο αποτελεί παραφθορά του ονόματος Ιερουσαλήμ και, άρα, το σημερινό τοπωνύμιο «Πόλη» προέρχεται από την πόλη αυτή.

Παρατηρητήριο-φρυκτωρία της Ελληνιστικής εποχής στο οροπέδιο του Ρουσάνου. Το παρατηρητήριο βρίσκεται σε έναν «εξώστη» του νότιου τμήματος του βουνού, σε θέση στρατηγικά επιλεγμένη, καθώς έχει άμεση οπτική επαφή με την μυκηναϊκή ακρόπολη των Αλαλκομενών (Αετός) προς νότο και με άλλες κορυφές της Ιθάκης και της Κεφαλονιάς, και ελέγχει τον θαλάσσιο δίαυλο μεταξύ Κεφαλληνίας και Ιθάκης. Επιπλέον, βρίσκεται πάνω από τον όρμο και το Σπήλαιο της Πόλης, που ήδη ήταν σε χρήση κατά τους Μυκηναϊκούς χρόνους, και την μυκηναϊκή θέση Τρεις Λαγκάδες.

Λιθόκτιστο τοξωτό γεφύρι στην παλιά «ημιονική» οδό Καλυβίων-Σταυρού, πάνω από το ρέμα της Ασπροσυκιάς.

Στην κατάφυτη με ελαιόδεντρα ομαλή εύφορη έκταση ανάμεσα στον Νήριτο και το βουνό της Εξωγής, πάνω από τον όρμο της Πόλης, απλώνεται ο Σταυρός, οικισμός με όμορφα σπίτια χτισμένα με άνεση χώρου στον τόπο όπου διασταυρώνονται οι βασικές οδικές αρτηρίες της Βορείου Ιθάκης, κάτι που υποδηλώνει και η ονομασία του. Η θάλασσα, οι ελαιώνες και τα αμπέλια ήταν διαχρονικά οι κύριοι πόροι διαβίωσης των κατοίκων. Σήμερα ο Σταυρός είναι το κέντρο των κοινωνικών, εμπορικών, εκπαιδευτικών και αθλητικών δραστηριοτήτων της Βορείου Ιθάκης. Οι ρίζες του σύγχρονου οικισμού βρίσκονται στα χρόνια της Ενετοκρατίας, στους μικρούς συνοικισμούς Στελατάτα, Ευγερέτη, Καλύβια, που βρίσκονταν στις γύρω πλαγιές.

Μετά το 1800, με την απομάκρυνση του φόβου της πειρατείας, οι κάτοικοι αυτοί μαζί με κατοίκους από την ορεινή Ανωγή και αργότερα από την Εξωγή άρχισαν να χτίζουν σπίτια στην θέση του σημερινού οικισμού, ώσπου, την περίοδο του Μεσοπολέμου, με την εισαγωγή του τσιμέντου και την οικονομική στήριξη και συμμετοχή των μεταναστών,χτίστηκε ο κεντρικός Σταυρός – με την ευρύχωρη πλατεία, τον μεγάλο ναό της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, το πάρκο με την προτομή του Οδυσσέα, το Δημοτικό Σχολείο, την μεγάλη Αίθουσα εκδηλώσεων, το ξενοδοχείο και τα διώροφα κτήρια καφενείων και καταστημάτων.

Ο Σταυρός είχε την τύχη να μείνει έξω από την καταστροφική μανία των σεισμών του 1953 και έτσι εδώ έχει κανείς την ευκαιρία να παρατηρήσει την εξέλιξη της τοπικής αρχιτεκτονικής από τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα μέχρι σήμερα: ισόγεια αγροτικά σπιτάκια της εποχής της Αγγλοκρατίας, διώροφες "αστικές" οικίες του 1880, μεγάλα μεσοπολεμικά "νεοκλασικά", με όλα τα τοπικά αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά, όπως πέτρινα πελεκητά "αγκωνάρια", εντυπωσιακές αυλόπορτες, πλακοστρωμένες αυλές, στέρνες, κλιμακωτά καλντερίμια, πέτρινο γεφυράκι. Στο κέντρο του Σταυρού βρίσκεται ένα μοναδικό δείγμα της αρχιτεκτονικής της εποχής της Ενετοκρατίας, το "Παλάτι του Τζαννή" (1700), πέτρινο διώροφο οίκημα με εξωτερικούς τοίχους τύπου σκάρπας, μικρά ανοίγματα οχυρωματικής αρχιτεκτονικής στο ισόγειο, πέτρινη εξωτερική σκάλα με "μότζο" (εξώστη) και μεγάλο μαντρότοιχο.

Εξαίρετο δείγμα της τοπικής εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής του 19ου αιώνα είναι ο ναός της Αγίας Βαρβάρας (1836), με επίχρυσο ξυλόγλυπτο τέμπλο, θαυμάσιες δεσποτικές εικόνες και μνημειακό ανάγλυφο με τον δικέφαλο αετό. Πόλος έλξης των επισκεπτών του Σταυρού και τόπος συνάντησης των απανταχού Σταυριωτών τα καλοκαίρια είναι η παραλία του Σταυρού, η Πόλη. Στον όρμο της Πόλης βρίσκεται και το σπήλαιο όπου τα αρχαία χρόνια έλαβε χώρα η λατρεία, ως ήρωα, του βασιλιά της Ιθάκης Οδυσσέα. Και στα βόρεια όρια του Σταυρού, στον λόφο των Πηλικάτων, οι ανασκαφές έφεραν στο φως έναν οχυρωμένο οικισμό της 3ης χιλιετίας π.Χ., που περιλαμβάνεται στις σημαντικότερες προϊστορικές θέσεις της Δυτικής Ελλάδας. Στον συνοικισμό του Σταυρού Καλύβια γεννήθηκε ο κορυφαίος ελληνιστής, θεμελιωτής της Εθνολογίας στην Ελλάδα, Παναγής Λεκατσάς (1911-1970) και ο άγιος Ιωακείμ Μοναχός-Παπουλάκης (1786-1868).

Εύφορο και με πηγαία νερά οροπέδιο στο νότιο τμήμα του βουνού της Εξωγής, κατάφυτο από ελαιώνες και αμπέλια – τα κτήματα των Ξωησάνων. Η ονομασία προέρχεται από το «Ρισάνος», δηλαδή ο κάτοικος της Ερίσου, που είναι η ακριβώς απέναντι περιοχή της Κεφαλονιάς. Στο Ρουσάνο βρίσκεται το Παλαιόκαστρο, ελληνιστικό παρατηρητήριο-φρυκτωρία. Υπάρχει ένας θρύλος σχετιζόμενος με το Ρουσάνο, πολύ διαδεδομένος την μεσαιωνική εποχή: Η Άννα Κομνηνή, κόρη του αυτοκράτορα του Βυζαντίου Αλεξίου Α’ Κομνηνού, αναφέρει στην «Αλεξιάδα» την πληροφορία ότι στην νήσο Ιθάκη «πόλις μεγάλη πρώην» είχε οικοδομηθεί, «Ιερουσαλήμ καλουμένη», που ήδη από τα τέλη του 11ου αιώνα είχε ερημωθεί. Από τα συμφραζόμενα τεκμαίρεται ότι η πόλη αυτή πρέπει να τοποθετηθεί στην Βόρεια Ιθάκη, απέναντι από τις ακτές της Βόρειας Κεφαλληνίας. Έτσι, μερικοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι το όνομα Ρουσάνο αποτελεί παραφθορά του ονόματος Ιερουσαλήμ και, άρα, το σημερινό τοπωνύμιο «Πόλη» προέρχεται από την πόλη αυτή.

Μεγάλο αλώνι στο ψηλότερο μέρος του οροπεδίου του Ρουσάνου για το αλώνισμα των σιτηρών που καλλιεργούσαν εδώ, πριν τα στείλουν στους ανεμόμυλους για την παραγωγή αλεύρου.

Λιθιές και κλιμακωτές πεζούλες με ελαιόδεντρα δεξιά και αριστερά του μονοπατιού, που φανερώνουν την γνώση και τον μόχθο των παλιών κατοίκων.